Trong bối cảnh việc cần hiểu rõ về các loại dịch bệnh là những hiểu biết vô cùng quan trọng giúp mỗi người có thể vững vàng hơn trong đại dịch. Các bạn có thể tìm được những kiến thức hữu ích về dịch bệnh trong hai cuốn sách giúp bạn hiểu về dịch bệnh sau đây:
Dịch bệnh – Kẻ thù nguy hiểm nhất – Michael T. Osterholm , Mark Olshaker
Cuốn sách “Dịch bệnh – Kẻ thù nguy hiểm nhất” là kết quả của sự tham gia, quan sát, để tâm, các điều tra vụ dịch, nghiên cứu, chương trình của các tác giả, và sự phát triển của chính sách trên chiến tuyến chống lại các vấn đề y tế công cộng nổi cộm hiện đại, từ hội chứng sốc độc tố, AIDS, SARS, kháng kháng sinh, cho đến các bệnh lây truyền qua thực phẩm, các bệnh có thể ngăn ngừa bằng vắc-xin, khủng bố sinh học, các bệnh lây truyền từ động vật sang người hoặc ngược lại (ví dụ Ebola), các bệnh truyền qua vector (là các bệnh lây qua động vật trung gian truyền bệnh như muỗi, bọ ve và ruồi, như bệnh Dengue và Zika). Mỗi kinh nghiệm, mỗi lần đối mặt với dịch bệnh – dù ở cấp địa phương, khu vực, quốc gia, hay toàn cầu – đều làm dày dạn và định hình lối suy nghĩ của các tác giả, dạy cho họ những bài học quan trọng về cách ứng phó với kẻ thù nguy hiểm nhất, đồng thời giúp phương pháp tiếp cận y tế công cộng của họ trở nên tập trung và rõ ràng hơn.
Thực tế, bệnh truyền nhiễm là kẻ thù nguy hiểm nhất mà nhân loại từng đối mặt. Dù không phải loại bệnh duy nhất ảnh hưởng đến từng cá thể, nhưng bệnh truyền nhiễm là loại bệnh duy nhất tác động đến cộng đồng, đôi khi còn trên quy mô dân số. Bệnh tim, ung thư, hay thậm chí bệnh Alzheimer có thể tàn phá sức khỏe trên phương diện cá thể, và những nghiên cứu để tìm phương thức chữa trị chúng quả thực đáng được ca ngợi. Nhưng những căn bệnh này đều không thực sự tiềm ẩn khả năng thay đổi chức năng xã hội thường ngày, đình trệ giao thông vận tải, thương mại, và công nghiệp, hoặc gây bất ổn chính trị.
Khi thành lập Trung tâm Nghiên cứu và Chính sách về Bệnh Truyền nhiễm CIDRAP (Center for Infectious Disease Research and Policy), trực thuộc Đại học Minnesota, nơi tác giả hiện đang phụ trách, ông hiểu rằng nếu không có chính sách, nghiên cứu sẽ không có phương hướng. Hay nói cách khác, chúng ta chạy từ cơn khủng hoảng này qua cơn khủng hoảng khác mà không bao giờ lường trước được gì và cũng chẳng đi đến tận cùng vấn đề.
Khoa học và chính sách cần phải được kết hợp để tạo ra hiệu quả. Bởi vậy, xuyên suốt cuốn sách này, các tác giả sẽ không nói đến các tiến bộ mới được khám phá hoặc cần thiết trong khoa học phòng chống bệnh tật mà không dành sự quan tâm tương tự cho những ứng dụng của chúng.
Các tác giả mong muốn mang lại cho độc giả một mô hình đánh giá nguy cơ của những đợt bùng phát dịch bệnh trong thế kỷ 21. Khi nói về bệnh truyền nhiễm, chúng ta sẽ tập trung vào rối loạn kinh tế, chính trị, xã hội hoặc sự ổn định của các vùng lãnh thổ, hay thậm chí toàn cầu. Và mặc dù tình hình bệnh tật và tử vong hiển nhiên là những mối quan tâm chính, chúng không phải những vấn đề duy nhất. Trong bối cảnh hiện nay, chỉ vài ca đậu mùa được chẩn đoán xác định tại bất cứ đâu trên thế giới cũng sẽ tạo ra chấn động to lớn so với tác động của hàng ngàn ca tử vong do sốt rét chỉ tính riêng ở châu Phi.
Để đối mặt với bất cứ đại dịch tiềm ẩn nào, chúng ta cần trí tưởng tượng sáng tạo về những gì có thể và sẽ xảy ra, cũng như chúng ta cần chuẩn bị sẵn sàng như thế nào khi chúng trở
thành hiện thực. Việc này bao gồm lập kế hoạch vận hành liên tục cho các lĩnh vực chăm sóc sức khỏe, chính quyền và kinh doanh. Chúng ta cần một nguồn dự trữ chiến lược quốc tế, bao gồm những loại thuốc cứu sinh thiết yếu và máy thở cho bệnh nhân, cũng như các thiết bị bảo hộ cá nhân cho nhân viên y tế để chiến đấu cả với đại dịch COVID-19. Và chúng ta cần một kế hoạch thiết thực cho việc ngay lập tức gia tăng khả năng tiếp nhận bệnh nhân tại các bệnh viện và phòng khám; ví dụ như xây dựng lều trong khu đậu xe để phân tách các bệnh nhân nghi mắc bệnh nhiễm trùng mới, và nếu cần thiết, cách ly họ khỏi những bệnh nhân bình thường. Với tất cả các ca bệnh, tử vong, trục trặc và thiệt hại kinh tế gây ra bởi đại dịch COVID-19, bi kịch lớn nhất sẽ nằm ở chỗ chúng ta “phí hoài” cuộc khủng hoảng này khi không rút ra được bài học và có sự chuẩn bị cho tương lai. Nếu Lịch sử có đem lại bất cứ chỉ dẫn nào, chúng ta gần như sẽ chắc chắn bị bất ngờ bởi vi sinh vật hoặc chủng virus tiếp theo sẽ đe dọa con người bằng một căn bệnh truyền nhiễm tràn lan rộng rãi.
Nhưng nỗi xấu hổ và hiểm họa sẽ thuộc về chính chúng ta nếu tất cả kế hoạch và nguồn lực chúng ta biết sẽ cần đến lại không được vận dụng để đối mặt với nó. Chúng ta không được quên rằng một vi sinh vật nguy hiểm hôm nay ở bất cứ đâu trên thế giới, vào ngày may có thể ở khắp mọi nơi trên toàn cầu.
Đó là những gì bạn sẽ được nghe Michael T. Osterholm và Mark Olshaker kể trong cuốn sách “Dịch bệnh – Kẻ thù nguy hiểm nhất”.
Nguồn gốc dịch bệnh – David Quammen
Tác giả cuốn sách David Quammen trong cuốn sách Nguồn gốc dịch bệnh đã dệt lên một câu chuyện thật đặc biệt, một tiểu thuyết trinh thám với những kẻ sát nhân rất khác biệt, nhưng cũng rất chân thực. Chúng là virus, vi khuẩn và những sinh vật đơn bào gây bệnh trên động vật; nhưng đôi khi, chúng sẽ thay đổi mục tiêu – và nhảy sang loài người.
Và bệnh truyền nhiễm có mặt ở mọi nơi, một thứ vữa tự nhiên kết dính sinh vật này với sinh vật khác, loài này với loài khác, trong khối công trình phức tạp mà chúng ta gọi là hệ sinh thái. Bệnh truyền nhiễm là một trong những quá trình cơ bản được các nhà sinh thái học nghiên cứu, cùng với săn mồi, cạnh tranh, phân hủy và quang hợp.
Mỗi chương của cuốn sách là một hành trình theo đuổi một tên tội phạm mới, chịu trách nhiệm bởi một nhóm các thám tử đến từ khắp nơi trên thế giới; cuốn sách là những ghi chép của Quammen trong quá trình đồng hành với họ, lần theo các dấu vết để tìm ra thủ phạm.
Sau chương đầu tiên về thứ virus khủng khiếp hạ gục cả ngựa và người, Ebola virus nổi lên qua câu chuyện đen tối, với những con khỉ đột chết chồng lên nhau trong rừng, món thịt từ xác thối trong rừng và ma thuật. Câu chuyện chẳng cần đến những sự thổi phồng thường gặp về Ebola để tạo ra không khí rùng rợn (với nước mắt máu cũng như nội tạng tan chảy), và Quammen cũng không cần phải làm vậy, bởi chính bản thân căn bệnh cũng đã đủ khủng khiếp rồi. Ông quan tâm nhiều hơn đến việc đào sâu tìm hiểm những dịch bệnh này, tìm hiểu những gì chúng ta đã biết về chúng và cách điều đó giúp chúng ta dự phòng những căn bệnh mới xuất hiện trong tương lai, đồng thời hạn chế hậu quả của chúng. Và cũng chẳng có lời nào về “đây là cơ sở khoa học đằng sau”: các bài học về virus, dịch tễ và di truyền học được đan xen vào câu chuyện một cách rất tài tình.
Trong mỗi chương, những căn bệnh đều dần trở nên rõ ràng, bắt đầu chỉ từ đôi ba tin đồn, vài cái chết bí ẩn dường như chẳng hề liên quan đến nhau. Quá trình điều tra dần dần bóc gỡ vấn đề, cho đến khi cuối cùng chân tướng của thủ phạm được phơi bày. Trong suốt quá trình đó, chúng ta sẽ được thấy muôn vàn cách mầm bệnh có thể di chuyển từ vật chủ này sang vật chủ khác – qua phân, dịch tiết, chất nhầy và máu – và khám phá những hành vi nguy hiểm có thể dẫn đến phơi nhiễm: leo cây, uống nhựa chà là, ăn hay chỉ đơn thuần là chạm vào động vật đã chết… Quammen cũng tìm kiếm cả những đồng phạm không cố ý: những loài động vật mang mầm bệnh trước khi truyền cho người: lợn, chim, khỉ, khỉ đột và dơi.
Những người hùng thực sự ở đây là những vị thám tử – những nhà khoa học làm việc không ngừng nghỉ, từ phòng thí nghiệm cho đến nơi thực địa, tìm kiếm lời giải cho những vụ án do những tên sát nhân nhỏ bé gây ra. Không chỉ tài ba trong việc mô tả cách hoạt động của virus, Quammen còn rất thành công trong việc vẽ lên bức chân dung của những người hùng đó: từ những nhà sinh học phân tử nghiên cứu về SARS “với bản năng của một nhà dịch tễ học cùng sự dũng cảm của một con khỉ mặt đỏ”, cho đến nhà sinh thái học đam mê những món ăn phương Đông kỳ lạ, cho đến chuyên gia bệnh thú y với “thân hình rắn rỏi và nghiêm nghị của một cựu cầu thủ bóng bầu dục đã qua tuổi 40 tuổi”.
Những chi tiết lịch sử cũng vô cùng thú vị: các nhà khoa học Thế kỷ 19 sử dụng kính hiển vi quang học để tìm kiếm các sinh vật nhỏ bé trong tế bào máu của bệnh nhân sốt rét, trong khi virus vẫn tiếp tục nấp sau tấm màn bí ẩn cho đến khi kính hiển vi điện tử được phát minh vào những năm 1930. Còn cả những dấu mốc lịch sử quan trọng: Tổng thống Hoover cấm nhập khẩu vẹt vào nước Mỹ; sự bùng phát của viêm khớp và phát ban, trước khi được liên hệ với bọ ve hươu, tại thị trấn Lyme tại bang Connecticut; và loạt ca bệnh tưởng chừng vô hại, nhưng thực tế lại chết người, trên hàng loạt bệnh nhân nam tại Mỹ vào những năm 1980.
Tác giả mang chúng ta theo chuyến đi khắp miền thế giới, từ những phòng thí nghiệm chuẩn mực cho đến nơi thực địa cùng các điều tra viên – bẫy dơi tại Trung Quốc, khỉ tại Bangladesh, thâm nhập sâu vào cánh rừng ở Cameroon để nghe về những nghi thức trưởng thành cần hiến lên tay khỉ. Đến phần cuối cuốn sách, chúng ta sẽ bỏ lại thực tại một chút để bước lên chuyến du hành viễn tưởng đi tìm nguồn gốc của HIV, đan xen cùng hành trình của chính Quammen dọc theo sông Congo.
Một trong những đoạn ấn tượng nhất của cuốn sách “Nguồn gốc dịch bệnh” là khi Quammen kể lại sự bùng nổ sâu bướm lều tại thị trấn quê nhà ở tây Montana năm 1993, “như một đại dịch trong Kinh thánh”. Ông viết: “Trong những đêm tháng Sáu, chúng ta có thể đứng dưới tán cây và nghe thấy những âm thanh lách tách như tiếng lửa, là tiếng chất thải của chúng rơi xuống trong tán lá.” Và rồi cũng đột ngột như khi xuất hiện, lũ sâu biến mất.
Mãi sau này ông mới biết nguyên nhân sự sụp đổ của quần thể sâu bướm là do một loại virus gây bệnh. Liệu con người, ông tự hỏi, có phải hứng chịu số phận tương tự hay không? Cũng như loài sâu bướm lều, chúng ta quá đông đúc trên hành tinh này, và dân số loài người vẫn ngày một tăng lên. “Chính chúng ta cũng là một loại dịch bệnh”, ông viết, và là đối tượng cho một đại dịch chết người dễ dàng đánh gục cả nền văn minh nhân loại.
Sự xuất hiện của những căn bệnh lây truyền từ động vật – những mầm bệnh tìm đến chúng ta từ những loài sinh vật khác – không phải điều gì mới mẻ, nhưng đang có xu hướng tăng lên, và Quammen đi tìm lý do ẩn sau hiện tượng đó trong chương cuối cùng của cuốn sách: dân số khổng lồ của loài người, cùng với lượng gia súc vô cùng lớn, sự hủy diệt của môi trường sống tự nhiên, những hệ sinh thái bị phá vỡ – những thứ hoàn toàn có thể biến thành cuộc tranh cãi về sự trả thù của tự nhiên lên loài người. Nhưng Quammen không phải một nhà hoạt động vì môi trường đầy lãng mạn và lòng trắc ẩn. Ông nhấn mạnh, một cách đầy cẩn trọng, rằng con người chính là một phần của tự nhiên – và đó chính là vấn đề.
Nguồn gốc dịch bệnh – một cuốn sách phi thường, cuốn tiểu thuyết trinh thám kể về những kẻ sát nhân rất khác biệt, nhưng cũng rất chân thực.